В материале под названием "короткое сообщение о необходим количестве и цене пиявок в Королекстве Польском и Литве" содержится информация о закупках пиявок Брестским военным госпиталем. Лечение пиявками называется гирудотерапия, оно до сих пор считается одним из безопасных и эффективных методов лечения множества заболеваний.
Из материала следует, что пиявки тогда были популярным способом лечения и профилактики чистки крови. Детально описаны процессы их использования, вырацивания, а также стоимости, которая зависила от места их привоза.
Разведение пиявок в Гродненской губернии описывалось в более худшем состоянии, чем в Минской, так как там не было пиявочных хозяйств. Говорится, что ранее (лет двадцать пять тому назад - до 1862) были пруды с пиявками на реках Нареве и Бобре, в Белостоке и Бресте, а теперь они пусты; только в нескольких таганах в Белостоке, Бресте, Пружанах и Пинском лесу подилтсь пиявки. При населении в 700 000 человек в Гродненской губернии и 90 000 в городах, при 200 000 ежегодно поступающих больных, для обычного лечения было необходимо 800 000 пиявок. Гродненская губерния не могла обеспечить такого количества, так как его достаточно было лишь для городских больниц, в которых ежегодно бывает до 7 000 больных, требующих 20 000 пиявок. Большинство пиявок привозилось русскими помещиками, многие из Влодавы - люблинскими евреями. Отмечяется, что цены всегда были велики. Например, военный госпиталь в Брест-Литовске в разрезе в течение 10 лет платил за 100 из них 6 р., когда в цирюльнях стоила летом одна пиявка коп. 10, зимой коп. 15-20.
В Королевстве Польском разведение пиявок в целом проходило успешно: в 1830-х наибольшее количество пиявок было обнаружено между Остроленкой и Ломжей, а также в окрестностях Люблина, Радома и Плоцка. Но на 1862 пиявок стало гораздо меньше, и почти все они привозились из Черноморского побережья, Бессарабии и Кавказа. В 1856 году на площади в 1500 квадратных миль и 4 800 000 жителей, из которых 460 000 жили в городах, должно было быть 199 000 умерших, а если принять соотношение 1 : 20, то должно было быть около миллиона больных, и, считая по 4 пиявки на одного больного, должно было быть 4 миллиона пиявок.
В статье отдельно акцентируется внимание, что зазведение пиявок в Королевстве Польском значительно превосходило литовское, благодаря обилию озер, подходящему климату, и легкости ввоза. В Люблинском воеводстве пиявки хорошо размножались в целой цепи озер,а в прудах и озерах у г-на Шмолавского под Влодавой и в Радзинском районе между Брест-Литевском и Ушилугом на реке Буг - также, в прудах и озерах находилось заведение, принадлежащее обществу, которое владеет несколькими прудами. Одни из них предназначены для взрослых пиявок, другие - для молодых, третьи - для самок. В этих прудах была хорошая вода, глинистое дно, ширина и глубина три аршина, и они окружены ажером. В такие "правильные пруды" выпускали старых пиявок, в них содержали даже бессарабские и черноморские пиявки. Через год из них выходили самцов и перемещали в другие пруды, а молодые оставляли и кормили бычьей кровью. Таким образом, в прудах Влодавы хранились и размножались пиявки, кроме того, каждый год крестьяне из России привозили пиявок, пойманных в Подолии и Волыни, в горшках, содержащих от 2-3 тысяч штук. Эти крестьяне приезжали в Люблинское и Радомское воеводства, оставляли свой товар в лавках, или отдавали его подрядчикам, которые по договору доставляли пиявок в больницы, или продают их владельцам питейных заведений во Влодаве по 1 или 1½ копейки за штуку.
Пиявки используются в медицине уже тысячи лет, но по-настоящему широкое распространение они получили в XVIII и XIX веках.
Автор отмечает, что такой способ перевозки пиявок был очень вреден для них, и гораздо лучше было перевозить их в мешках по 500-1000 штук, на тележках, перестеленных соломой, которые продаются по 2-3 копейки за штуку. Опытные продавцы классифициравали пиявок на слабых и здоровых и не допускали гибели особей. При этом, покупали только пиявок, привезенных на отдельных тележках в мешках, помещенных в плоские деревянные ящики с соломой на дне; мешки покрыты тонким слоем влажной глины и соломы, ящики имели деревянные крышки с отверстиями, а тележки были крыты и снабжены пружинами. Так немцы, живущие в городе Калише, привозили пиявок с Черного моря, Бессарабии и России, отправляясь весной группами на ловлю рыбы и возвращаясь осенью.
Проворный арендатор Фламбаум постоянно покупал этих пиявок для поддержания прудов Влодавы, а зимой продавал их взяточникам или распространял по королевству, согласно договору. Оборот от этой торговли во Влодаве должен был составлять 60 000 р. В любельских и радомских аптеках аптекари пиявками не торговали. Некоторые даже, не имея большого запаса особей, прятали лишь 150-200 штук в каменных сосудах зимой с речной водой, особенно взятой из реки Быстшица в Люблине (пол. Bystrzyca). В больничных аптеках их держали по несколько тысяч, после войны в некоторых госпиталях в больших чанах на ножках, по аршину с четвертью высотой, и по аршину шириной. Такой чан делился на две половины, пронизанные поперечной доской. Нижняя половина наполнялась слоями торфа и речного песка так, чтобы сверху и снизу был торф; верхняя половина наполнялась водой, которую можно было сливать через кран, а весь сосуд покрывался ситом. Летом эти чаны держали под открытым небом, а зимой - в опаловой плошке. Пиявки, содержащиеся таким образом, редко болели и откладывали яйца уже в июле на верхний слой торфа, куда вода не попадает, и молодой зародыш вылуплялся следующей весной. Воду меняот раз в неделю зимой, частично летом, она должна была быть свежей и чистой, так как случались заболевания плода, хотя взрослые пиявки оставались здоровыми.
Цена пиявок в вышеупомянутых двух губерниях Королевства сильно колеблась в зависимости от места продажи, точная стоимость описывается в статье. Доходида до 30 копеек зимой за штуку. Беднякам покупать пиявки для лечения было просто невозможно.
В частных аптеках пиявок не держали, но ими торговали купцы, фельдшеры и частные лица, пряча их в каменные сосуды с водой, в которую иногда бросали торф или Equisetum palustre - это такие болотное растение, излюбленное пиявками. Другие держали пиявок в толстой глине, которая наполовину заполняет лукошко, и в лукошке с 4 ведрами можно содержать и разводить 4 000 пиявок. Этим способом пользовался г-н Яцковский в Варшаве, который держал до 20 000 пиявок в год, так как другие варшавские заведения делали поставки несколько раз в год. Они старательно отыскивали пиявок в военных и городских госпиталях, где ежедневно отделяли необходимое количество от общей массы и прятали по 200-300 штук в каменных сосудах, обвязанных полотном и накрытых деревянными досками. Вода же бралась из источника или реки, которая уже опробована и проверена за 3-4 дня до, а пиявки и чаны очищались и мылись, в добавок в них бросали пучок того же болотного хвоща (Equisetum palustre). Отчасти это объясняется бережливостью и экономностью, а отчасти - жадностью, что привело к широкому распространению практики многократного выведения пиявок от одного больного к другому.
Как проходил процесс? Из пиявок выжимали кровь и клали их в горшки (чаны). После того как пиявка отпала, ее клали на минуту в воду и выжимали из нее кровь. Несмотря на эти меры предосторожности, пиявки часто заболевали и вся процедура приводила к злоупотреблениям - в частности, в больницах, где пиявки иногда могут передавать инфекционные заболевания.
Более крупные запасы пиявок они прятали в глиняных ямах глубиной в 2-2 ½ аршина, наполненных мягкой и чистой водой, не стоячей и не протекающей слишком интенсивно. Края ямы обкладывали торфом и засаживали болотными растениями (Calamus, Ranunculus, Sagittaria, Poa) и, наконец, окружают плотной изгородью. Это требует усердия, тщательного надзора и защиты от вредных животных, таких как жуки, крысы и утки.
Отмечалась также и высокая смертность пиявок, например, в Варшаве летом составляет почти половину от общего поголовья, а зимой - четверть. Поэтому цены иногда значительны: в военных госпиталях за последние 10 лет они составляли 9 рублей за сотню, а самые низкие - 6 рублей; у торговцев и мелких торговцев - 3-5 рублей летом и 10 рублей за сотню зимой; в других городах, например, в Ломже, евреи продают 60 пиявок по 2-3 рубля за штуку, а при покупке пиявок у торговцев приходится платить 10-15 копеек летом и 20-30 зимой. Всего в четырех западных литовских уездах с тремя миллионами жителей и 280 000 мещан продается 300 000 пиявок, причем в каждом уезде на месте вылавливается только половина используемого количества. В Королевстве Польском добывается около двух миллионов пиявок на 4 797 845 жителей и полмиллиона мещан; в Варшаве добывается 400 000 пиявок на 156 000 жителей; пруды Влодавы поставляют два миллиона пиявок.
Всего же, из официальных расчетов и прилежных исследований г-на Воскресенского, видно, что во всем государстве Российском, на 66 ½ миллионов жителей, в том числе до 10 миллионов мещан, урожай пиявок составляет около 61 миллиона, но продается только около 20 ½ миллионов. Остальные 40 ½ миллионов пиявок наполовину вывозмлись за границу, но половина погибала в пути или в запасах. Таким образом, Россия поставляла 6 100 000 пиявок по 10 копеек за штуку, из которых два миллиона расходовалось на больных в России, и столько же терялось по некомпетентности или невнимательности торговцев. Кроме того, пиявки, отправленные за границу на два миллиона, могут считаться потерянными для России. В общем, Россия теряла четыре миллиона серебряных рублей, а если учесть, что только 10 миллионов жителей могут пользоваться пиявками, считая только по две пиявки на человека, а не по три, как за границей, то остальные 56 миллионов жителей должны обходиться без пиявок. Кроме того, следует опасаться, что пиявки вымрут, так как местности, которые 15 лет назад давали миллионы пиявок, теперь не имели их. Также в статье был оценен прогноз, что через 15 лет (от 1862) их не будет во всей России, за исключением, может быть, пустынь Бессарабии и Причерноморья; а если учесть, что цена на пиявки за последние десять лет значительно поднялась, то в будущем она поднимется еще больше.
В заключении автор отметил, что необходимо ускорить создание как можно большего числа заведений для процедур; на сегодняшний день во всей России их всего шесть, в которых ежегодно продается три миллиона штук. Между тем было бы хорошо, чтобы в каждой губернии было хотя бы по одному приличному заведению, на содержание которого должны содержать врачебную управу и аптекарей.
___________________________________________
Ниже приводится полный текст публикации на польском языке.
KROTKA WIADOMOSC
O POTRZEBNEJ ILOŚCI I CENIE PIJAWEK
w Królestwie Polskiem i Litwie.
(Dokończenie ob, Nr 30).
Hodowla piawek w gubernji grodzieńskiej w gorszym jeszcze jest stanie od gubernji mińskiéj, albowiem niema żadnych zakładów pijawczanych. Przed 25 laty byly sadzawki z pijawkami nad Narwią i Bobrem, w Białostockiem i w Brzeskiem, lecz teraz są puste, niektóre tylko tagna w lasach białostockich, brzeskich, porzeckich i pinskich mają cokolwiek pijawek. W gubernji grodzieńskiej liczy się 700,000 mieszkańców, po miastach 90,000, a przyjmując rocznie 200,000 chorych, toby przy zwyczajnem leczeniu było potrzeba pijawck 800,000. Takiéj liczby gubernja nie może dostarczyć, gdyż zaledwo wystarcza na szpitale miejskie, w których bywa do 7000 chorych rocznie, wymagających 20,000 pijawek. Najwięcej pijawek sprowadza się z Małorosji przez włościan rossyjskich, wiele z Wlodawy przez lubelskich żydów. Ceny zawsze są wielkie. Szpital wojskowy w Brześciu Liewskim w przecięciu przez lat 10 płacił za 100 po 6 rs., u cyrulików kosztuje latem pijawka kop. 10, zimą kop. 15–20.
W Królestwie Polskiem hodowla pijawek na ogół dobrze idzie, najwięcèj ich znajdowało się przed 30 laty między Ostrołęką i Łomżą, dosyć tez około Lublina, Radomia, Płocka. Teraz daleko mniej jest pijawek i wszystko prawie sprowadza się z Cernomorji, Bessarabji i Kaukazu. Na 1500 mil kwadratowych obszaru i 4,800,000 mieszkanców, z których po miastach liczy się 460,000, rachowano w r. 1856 zmarłych 199,000, a przyjmując stosunek 1 : 20, musiała być liczba chorych około miljona, a licząc po 4 pijawki na chorego, wypadałoby 4 miljony pijawek.
Hodowla pijawek w Królestwie Polskiém daleko wyżéj stoi aniżeli na Litwie, przyczynia się do tego bogactwo jezior, klimat stosowny, bliskość Podola i Wołynia, a stąd ułatwiony przywóz. W Lubelskiem w łańcuchowie u p. Węglińskiego i w Ostrowie u p. Zaleskiego hodują się doskonale, a w stawach i jeziorach u p. Szmolawskiego okolic Włodawy i wobwodzie Radzyńskim między Brześciem Litewskim i Uściługiem nad Bugiem, znajduje się zakład pijawczany, należący do stowarzyszenia, posiadającego mnóstwo sadzawek, z których jedne dla dorosłych pijawek, inne dla młodych, inne dla samek są przeznaczone Sadzawki te mają dobrą wodę, dno gliniaste, szerokość i głębokość trzyarszynową, otoczenie z ajeru. Do tak u rządzonych sadzawek wpuszczają stare pijawki, a nawet w nich przechowują się bessarabskie i czernomorskie. Po roku wydobywają się samki i przenoszą do drugich sadzawek, a młode pozostają i wykarmiają się krwią wołową. Tym sposobem włodawskie sadzawki przechowują i rozmnażają pijawki, chociaż nadto corocznie wieśniacy z wielkiéj Rossji przynoszą pijawki ułowione na Podolu i Wołyniu w garnkach zawierających od 2–3 tysięcy sztuk. Wieśniacy ci przybywają w Lubelskie i Radomskie, zostawuja swój towar po balwierniach lub ustępują podradczykom którzy za kontraktami dostarczają pijawek do szpitalów albo też przedają właścicielom zakładów pijawczanycl włodawskich po 1 lub 1½, kopiejek sztukę. Taki sposób przenoszenia pijawek bardzo jest dla nich szkodliwym, daleko lepiej udaje się przewóz w workach po 500–1000 sztuk, na wozach przedzielonych słomą i te przedają się po 2--3 kopiejki sztuka. Doświadczeni balwierze gatunkują pijawki na słabe i zdrowe, a śmiertelności zapobiegają, kupując tylko pijawki przywożone osobnemi wozami w workach umieszczonych w płaskich drewnianych skrzyniach, na dnie których znajduje się słoma, worki te przykrywają się cienką warstwą wilgotnej gliny i słomy, a skrzynie mają nakrywki drewniane z otworami wozy zaś kryte są i resorowe. Takim to sposobem z Czarnomorza, Bessarabji i Nowéj Rossji sprowadzają pijawki Niemcy zamieszkali w Kaliszu, wychodząc gromadami na wiosnę dla połowu a powracając na jesień, a za takie pijawki biorą po 5–8 kop. sr, za sztukę. Zwinny arendarz Flambaum skupuje ciągle te pijawki dla utrzymania sadzawek włodawskich, a zimą sprzedaje przekupniom albo rozsyła po Królestwie, stosownie do umowy. Obrót handlu tego w Włodawie ma wynosić 60,000 rs.
W Lubelskiém i Radomskiém aptekarze nie handlują pijawkami nawet balwierze i felezernwie nie mają wielkich zapasów, chowając tylko przez zime po 150–200 sztuk w kamiennych naczyniach z wodą rzeczną, szczególnie z Bystrzycy w Lublinie brana. W aptekach szpitalnych chowają po kilka tysięcy, po wojennych niektórych szpitalach w wielkich kadziach na nóżkach, na arszyn i cwierc wysokich, a na arszyn szerokich. Kadż taka podzieloną jest na dwie połowy, podziurawioną poprzeczną deską; dolna połowa napełnia się warstwami torfu i piasku rzecznego tak, iż u góry i u dołu jest torf; górna połowa napełnia się wodą, która się kranem wypuście może, a całe naczynie pokrywa się sitem włosianem. Latem trzymają te kadzie na wolném powietrzu, a zimą w opalo ném mieszkaniu. Tak utrzymywane pijawki rzadko chorują i jaja znoszą w lipcu na górną warstwę torfu, dokąd woda nie dochodzi a na przyszłą wiosnę wylęga się młody płód. Wodę zmienia się zimą, raz na tydzień, latem częsciéj, temperatura powietrza może być aż do 3° ciep. zniżoną, lecz powinno być ono świeże i czyste, gdyż widziano choroby przypłodku, od zostawionych podwójnych okien w mieszkaniu, chociaż dorosłe pijawki zostawały zdrowemi.
Cena pijawki we wspomnionych dwóch guberniach Królestwa, bywa od 1--5 kopiejek, po szpitalach wojennych po 6–8 rs. secina rocznie, po balwierniach latem 12, a zima 20–30 kopiejek sztuka. Biedni zatém nie są w sta nie kupować pijawek dla leczenia się, w Lublinie na 15,000 mieszkańców przedaje się tylko 25–30,000 pijawek, w Zamościu o 4000 mieszkańcach licząc z wojskiem, używa się 10,000 pijawek. A ponieważ w gubernji Lubelskiej 15 jest mniejszych i większych miast i mieszkańców 70,000, więc odbył ogólny pijawek wynosić może tylko 70,000 sztuk, dodajmy ⅔ tego na gubernię Radomską z ludnością miejską o połowę mniejszą, toby odbyt ogólny w tych 2ch gubernjach wynosił 250,000 sztuk na summę 15 do 30 tysięcy rsr. licząc od 5–10 kop. za sztukę.
W gubernji Augustowskiéj, Płockiéj i Warszawskiéj mało jest pijawek, w pierwszéj u księcia Szachowskiego o 40 wiorst od Łomży jest kilka bogatych błot. W Plockiém kilka jest jezior pod Ostrołęką, w Smulsku pana Andrychewieza pod Nowogeorgiewskiem takoż znajduje się kilka bogatych w pijawki jezior, podobnież pod Kaliszem. Łowią się zwykle gęstemi sieciami, rzadko skórami wolowemi albo świeżemi owezemi. Niekiedy pod Ostrołęką i Łomżą wpędzają konie do bagien, aby się do nich wpijały pijawki i póżniéj pozbierały, lecz miejscowy połów wcale nie wystarcza na potrzeby i dla tego Warszawa sprowadza pijawki z Włodawy i południowéj Rossji. Przewozi się ich po 40 do 50 tysięcy na każdym wozie, a kupcy rossyjscy nie wprowadzają ich do Warszawy, ale tylko do miast południowych Królestwa, tak iż Warszawianie otrzymują pijawki z drugiéj ręki, albo od niemieckiéj kompanji w Kaliszu, albo od żydów we Włodawie.
W aptekach prywatnych nie trzymają pijawek, tylko balwierze, felczerowie i osoby prywatne niemi handlują, chowając w kamiennych naczyniach z wodą, do któréj się niekiedy wrzuca torf albo Equisetum palustre, ulubione przez pijawki. Inni trzymają pijawki w gęsto zarobionéj glinie, którą napełniają się cebry do połowy, a w cebrze o 4 wiadrach można 4,000 pijawek trzymać i hodować. Tego sposobu trzyma się Jackowski w Warszawie, który przez rok do 20,000 pijawek chowa, bo w innych zakładach warszawskich kilka razy do roku zaopatrzenia się robią.
Pilniéj chodzą około pijawek po szpitalach wojskowych i miejskich, gdzie codzień oddzielają potrzebną liczbę od ogólnéj massy i tak chowają po 200–300 sztuk po sklepach w kamiennych naczyniach zawiązanych płótnem pokrytych drewnianemi dziurkowatemi deszczułkami. Woda bierze się ze źródła lub rzeki już wypróbowanéj w 3--4 dni zmienia, przytém pijawki i garnki oczyszczają się i obmywają, wrzucają też wiązkę chwoszczu (Equisetum palustre).
Po części oszczędność i skrzętne gospodarstwo, a po części chciwość i niesumienność przyczyniły się do powszechnego zwyezaju przystawiania kilkakrotnego pijawek od jednych chorych, drugim. Z pijawek przystawianych wyciskają krew i wkładają je do garnków. Za odpadnięciem pijawki napitéj, wkładają ją na minutę do wody i wyciskają krew z pijawki. Pomimo tych ostrożności często chorują pijawki, a cała operacja prowadzi do nadużyć po szpitalach szczególnie, gdzie niekiedy mogą się choroby zaraźliwe przez pijawki przenosić. Większe zapasy pljawek, chowają w gliniastych jamach na 2–2 ½ arszyna głębokich, napełnionych miękką i czystą wodą, ani stojącą, ani zbyt silnie płynącą. Brzegi jamy okładają się torfem i osadzają roślinami bagnistemi (Calamus, Ranunculus, Sagittaria, Poa) nakoniec otaczają się płotem gęstym. Przytèm potrzebna pilność, dozór sumienny i ochrona od szkodliwych zwierząt, jako żuków, szczurów i kaczek.
Śmiertelność pijawek w Warszawie latem dotyka prawie połowę całego zapasu, a zimą ćwierć, winnych miastach i zimą polowe. Ceny zatem bywają znaczne, po wojskowych szpitalach w przecięciu ostatnich 10 lat płacono po 9 rs. za sto, największa cena była 15, najmniejsza 6 rs.; u balwierzy i drobnych handlarzy latem 3--5 rub., zimą 10 rs. za sto, w innych miastach, w Łomży np. żydzi przedają 60 sztuk po 2--3 rub., a sztukami kupując u balwierzy trzeba płacić po 10 -15 kopiejek latem, a po 20–30 zimą. W Warszawie też na ogól tylko 400,000 pijawek kupują, to jest po 2 na mieszkańca, a jeszcze z Warszawy wysyłają do innych miast, więc daleko mniejsza ilość przypadnie. W Łomży na 6000 mieszkańców wypada tyleż pijawek, przedaż zatem ogólna pijawek we wspomnionych gubernjach Królestwa wynosi 600-700 tysięcy sztuk.
Ze wszystkiego pokazuje się, że w czterech zachodnich gubernjach litewskich o trzech miljonach mieszkańców i 280,000 mieszczan, przedaje się 300,000 pijawek, a na miejscu łowi się tylko w każdej gubernji połowa używanéj ilości. W Królestwie Polskiem przedaje się około dwóch miljonów pijawek, na 4,797,845 mieszkańców i na pół miliona mieszczan; w Warszawie na 156,000 mieszkańców 400,000 pijawek; sadzawki włodawskie dostarczają dwa miljony pijawek.
W ogóle z urzędowych obrachunków i badań pracowitych pana Woskresieńskiego, widzieć można, że w całém państwie Rossyjskiém na 66 ½, miljonów mieszkańców, licząc w to do 10 miljonów mieszczan, połów pijawek wynosi około 61 miljonów sztuk, ale przedaje się tylko około 20 ½, miljona. Reszta zaś 40 ½, miljona pijawek w połowie się wywozi za granicę, w połowie ginie w drodze lub zapasach. Z tego pokazuje się, że Rossja dostarcza za 6,100,000 rs. pijawek, licząc każdą po 10 kop. sr., z téj summy wydaje się dwa miljony na chorych w Rossji, a tyleż ginie przez nieumiejętność lub niedozór handlarzy, zresztą i pijawki za dwa miljony rs. za granicę wysyłane uważać się mogą takoż dla Rossji za stracone. W ogóle zatém Rossja traci kapitał czterech miljonów rubli srebr. przytém zważywszy, że tylko 10 miljonów mieszkańców jest w możności użycia pijawek, licząc tylko po dwie pijawki na osobę, nie po 3 jak za granicą, wypadnie, że reszta 56 miljonów mieszkańców zupełnie bez pijawek obchodzić się musi. Nadto, lękać się trzeba, że zupełnie pijawki wyginą, bo okolice, które przed 15 laty miljony pijawek dostarczały, teraz wcale ich nie mają, zatem za lat 15 w całej Rossji ich nie będzie, wyjąwszy może pustynie Bessarabji i Czarnomorszczyzny; a jeśli zważymy, że cena ich znacznie powiększyła się w przeciągu ostatnich lat dziesięciu, to na przyszłość jeszcze więcéj się podniesie. Pośpieszyć zatém trzeba z urządzeniem zakładów pijawczanych jak najliczniejszych; dotąd znajduje się ich tylko sześć w caléj Rossji, gdzie się po trzy miljony sztuk rocznie sprzedaje. Tymczasem dobrze byłoby, aby w kazdéj gubernji choć jeden był porządny zakład, do czego zarząd lekarski i aptekarze przyczynić się powinni.
F. Adamowicz.
